Słowa kluczowe

stwardnienie rozsiane, leczenie, medycyna alternatywna, medycyna komplementarna, rehabilitacja

Streszczenie

Wstęp: Osoby chore na stwardnienie rozsiane o przebiegu poważnym lub długotrwałym często korzystają z komplementarnej lub alternatywnej medycyny CAM. CAM jest uważane za kontrowersyjną dziedzinę leczenia zarówno przez neurologów jak i specjalistów innych dziedzin medycyny. Mimo to obserwuje się wzrost zainteresowania tego typu leczeniem.
Cel pracy: Celem pracy jest przegląd piśmiennictwa związanego z najnowszą wiedzą dotyczącą zastosowania metod medycyny niekonwencjonalnej u chorujących na stwardnienie rozsiane w oparciu o badania eksperymentalne i medyczne.

Metoda pracy: Metodą wykorzystaną w pracy było wyszukiwanie oraz analiza najnowszych artykułów powiązanych z medycyna niekonwencjonalną oraz stwardnieniem rozsianym, dostępnych w bazie medycznej PubMed.
Wyniki: Do najczęstszych metod CAM stosowanych w SM zalicza się: suplementację witaminowo-mineralną, przyjmowanie kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6, specjalną dietę, akupunkturę, ziołolecznictwo, refleksologię, jogę i medytację.

Podsumowanie: Zwrócono uwagę na problem jaki wynika z dużego zainteresowania metodami alternatywnymi. Chorzy na SM często stosują medycynę niekonwencjonalną, łącząc ją z medycyną konwencjonalną i pozostają pod opieką lekarzy. Chorzy stosują przedstawione metody jako terapię komplementarną, a nie alternatywną.

 

WSTĘP

Naukowcy od lat poszukują jak najlepszych metod leczenia schorzeń. Chorzy również starają się znajdować dodatkowe rozwiązania w walce z chorobą. Osoby chore na stwardnienie rozsiane o przebiegu poważnym lub długotrwałym często korzystają z komplementarnej lub alternatywnej medycyny (CAM – complementary and alternative medicine). CAM jest uważane za kontrowersyjną dziedzinę leczenia zarówno przez neurologów jak i specjalistów innych dziedzin medycyny. Mimo to obserwuje się wzrost zainteresowania tego typu leczeniem. CAM jest pojęciem trudnym do zdefiniowania ze względu na wiele terminów określających ten rodzaj leczenia oraz na sposoby w jakich to postępowanie się stosuje. Leczenie to może być nazywane medycyną komplementarną, alternatywną, integracyjną, niekonwencjonalną lub uzupełniającą(1). Bardziej szczegółową, a zarazem złożoną definicję sformułowało NCCAM (The National Center for Complementary and Alternative Medicine). NCCAM jest jednym z Narodowych Instytutów Zdrowia (NIH, National Institutes of Health) w Stanach Zjednoczonych powołanym do badań naukowych w zakresie medycyny alternatywnej i komplementarnej. Instytut ten zdefiniował CAM jako zróżnicowaną grupę medycznych i zdrowotnych systemów leczniczych, praktyk terapeutycznych oraz produktów, które nie stanowią obecnie części składowej medycyny konwencjonalnej(2). Wyrażenie „medycyna komplementarna oznacza, że stosowana jest w połączeniu z leczeniem konwencjonalnym, zaś „medycyna alternatywna” wskazuje, że stosowana jest zamiast leczenia standardowego(3). Zaznacza też, że medycyna alternatywna sama w sobie nie jest popularna, a większość ludzi stosuje metody niekonwencjonalne jako uzupełnienie leczenia podstawowego(2,4).

NCCAM dzieli CAM na pięć kategorii, do których należą(5):
• Terapie biologiczne (Biologically Based Therapies), to różnego rodzaju produkty sprzedawane jako suplementy diety. Należą do nich zioła, witaminy, minerały, probiotyki, które zwykle są powszechne i łatwo dostępne. Ponad to do tej grupy należy także aloes czy terapia jadem pszczół (apiterapia).

• Terapie manipulacyjne i terapie ciała (Manipulative and Body-Based Methods), to oddziaływania do których należy między innymi masaż, chiropraktyka, osteopatia, refleksologia.

• Terapie „umysł i ciało” (Mind-Body Therapies), oparte są na relacji między czynnikami emocjonalnymi, psychicznymi, duchowymi i behawioralnymi, a ich wpływem na ciało i zdrowie. Przykładami tych terapii są medytacje, modlitwy, Tai Chi, hipnoza, joga, biofeedback. Niektóre z tych technik, jak terapia poznawczo-behawioralna oraz grupy wsparcia uznawane niegdyś za CAM, są dziś oferowane jako leczenie konwencjonalne.

• Terapie pól energetycznych (Energy Therapies) oparte są na wykorzystaniu pola energetycznego ciała jak np. Reiki, QiGong czy dotyk terapeutyczny lub wykorzystują pole bioelektromagnetyczne jak magnetoterapia, bądź fototerapia.

• Alternatywne układy medyczne (Alternative Medical Systems), opierają się na systemie teorii i praktyk wzajemnie się uzupełniających. Głównie są to praktyki powstałe jeszcze przed medycyną konwencjonalną. Należą do nich wschodnia medycyna chińska, Ayurveda, a także homeopatia.

NCCAM opierając się na podstawie badań dr Dawida Eisenberga z 1997 roku podaje, że średnio 40% populacji Amerykanów sięga po medycynę niekonwencjonalną w szczególnych przypadkach lub ogólnie w celu poprawy samopoczucia(2). Dr Eisenberg stwierdził też, że ludzie częściej sięgają po poradę u osób praktykujących medycynę niekonwencjonalną niż u lekarza oraz, że niemal połowa z nich stosuje CAM bez porady u lekarza lub osoby stosującej daną terapię(1).

W 2007 roku przeprowadzono badania w USA na temat najczęściej stosowanych metod niekonwencjonalnych wśród ogólnej populacji osób dorosłych. Na pierwszym miejscu znalazła się suplementacja diety produktami naturalnymi, na drugim głębokie oddychanie, na trzecim medytacja. Następnie kolejno chiropraktyka i osteopatia, masaż, joga, diety i relaksacja(6). Również w artykule Skovgaard wskazano na szerokie rozpowszechnię terapii komplementarnych w Danii oraz w innych krajach skandynawskich(7).

Multiple Sclerosis Society w Anglii szacuje, że 50-75% ludzi chorych na SM stosuje metody komplementarne lub alternatywne w ciągu swojego życia(8).

 

CEL PRACY

Celem pracy jest przegląd piśmiennictwa związanego z najnowszą wiedzą dotyczącą zastosowania metod medycyny niekonwencjonalnej u chorujących na stwardnienie rozsiane w oparciu o badania eksperymentalne i medyczne. Metodą wykorzystaną w pracy było wyszukiwanie w bazie medycznej PubMed najnowszych artykułów powiązanych z medycyną niekonwencjonalną. Do bazy wprowadzano hasła w języku angielskim dotyczące stwardnienia rozsianego, takie jak: complementary medicine, neurology, alternative medicine, biologically based therapies, alternative medical systems, multiple sclerosis therapy review, complementary and alternative medicine. Przy wyborze artykułów stosowano kryterium doniosłości przedstawionych badań oraz kierowano się datą publikacji artykułu.

 

METODY MEDYCYNY NIEKONWENCJONALNEJ STOSOWANE PRZEZ PACJENTÓW SM

Do najczęstszych metod CAM stosowanych w SM zalicza się: suplementację witaminowo-mineralną, przyjmowanie kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6, specjalną dietę, akupunkturę, ziołolecznictwo, refleksologię, jogę i medytację. Oprócz tych najbardziej popularnych metod stosuje się również inne metody, takie jak różne typy masażu, homeopatię, terapię czaszkowo-krzyżową, usuwanie wypełnień amalgamatowych, Qigong, a także Tai Chi, hipnozę, konopie indyjskie, kolonoterapię, czy alternatywne psychoterapie(1,7,9,10).

W Polsce do najbardziej popularnych metod medycyny niekonwencjonalnej w SM zalicza się: ziołolecznictwo, a w szczególności olej z nasion wiesiołka (56% badanych), następnie suplementację witaminową (49%) i masaż (34%)(11).

Za efekty CAM najczęściej uważa się: poprawę samopoczucia, poprawę sprawności ruchowej, zmniejszenie bólu, spastyczności, zaburzeń czuciowych oraz poprawę funkcji zwieraczy(11). Nie ma jednak zbyt wielu dowodów, które potwierdzałyby skuteczność CAM. U niektórych chorych, u których zastosowano założenia medycyny komplementarnej wykonano próby kliniczne oceniające wpływ terapii na objawy chorobowe. The Na- tional Institute for Heath and Clinical Excellence (NICE) w swoim przewodniku opisuje, że niektóre metody takie jak refleksologia, masaż, Tai Chi, magnetoterapia, olej z ryb oraz połączenie komplementarnych terapii mogą być pomocne dla osób z SM w kwestii ich ogólnego samopoczucia, jednak badania te muszą być kontynuowane, by mogły dać jasne wyniki(8).

Do przykładów metod medycyny niekonwencjonalnej najczęściej stosowanych przez pacjentów w Polsce w przypadku SM zalicza się:

Suplementacja wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi WNKT

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe (omega-3 i omega-6) są w organizmie człowieka przekształcane w związki takie jak prostaglandyny i leukotrieny, które wspomagają pracę układu immunologicznego i nerwowego, a także nadzorują reakcje zapalne czy funkcje hormonów. Niektóre badania wykazały zmniejszone stężenie tych kwasów we krwi osób chorych na SM(1,12).

W 2007 roku Harbige i Sharief(13) opublikowali artykuł, w którym przedstawili wyniki stosowania nienasyconych kwasów tłuszczowych przez pacjentów z SM na przykładzie oleju z ogórecznika. Po 18 miesiącach leczenia okazało się, że wśród pacjentów stosujących niewielkie dawki kwasów tłuszczowych wielonienasyconych zauważono mniejszy wzrost niepełnosprawności w porównaniu do grupy placebo, natomiast u osób zażywających duże dawki tych kwasów odno- towano zmniejszenie poziomu niepełnosprawności. Podkreślono jednocześnie, że zażywanie nienasyconych kwasów tłuszczowych jest widoczne po długim okresie stosowania, który może wynosić nawet 2 lata.(13)

Badania te były przeprowadzone na niewielkiej liczbie osób, jednak wykazały, że wielonienasycone kwasy tłuszczowe zawarte między innymi w oleju z ogórecznika są pomocne w leczeniu objawów stwardnienia rozsianego(13). Do innych suplementów zawierających WNKT należy olej z wiesiołka, który jest najpopularniejszy wśród chorych na SM w Polsce, olej z nasion czarnej porzeczki, olej z siemienia lnianego, olej rybi, a także olej z orzechów włoskich(1).

W artykule z 2016 roku Shinto oraz współautorzy przedstawili wyniki 3 miesięcznej interwencji z użyciem kwasów omega 3 u pacjentów z SM oraz zdiagnozowaną depresją. Wykazano że efekt terapii w zakresie skali depresji Montgomery-Asberg Depression Rating Scale (MADRS), nie różnił się istotnie od efektów osiągniętych w grupie kontrolnej (placebo)(14).

Suplementacja diety witaminowo-mineralnej

Do suplementów diety zalicza się wiele różnych substancji. Najczęściej są to witaminy i minerały, których może brakować w codziennej diecie. Oferowane są w postaci tabletek, kapsułek, proszków lub płynów. Odpowiedni poziom witamin i minerałów w organizmie zapewnia sprawne jego funkcjonowanie i zapobiega wielu dolegliwościom(15,16). W przypadku SM odnotowuje się najczęściej uzupełnianie diety witaminą D, B6, B12, witaminami antyoksydacyjnymi i magnezem.

Witamina D

Witamina D odgrywa ważną rolę w zachowaniu prawidłowej gęstości kości, zapobiegając osteoporozie i osteopenii. Naukowcy przypuszczają, że witamina ta może mieć również wpływ na układ immunologiczny(1). Niektóre badania sugerują zależność między poziomem witaminy D, a SM. Obserwowano bowiem niski poziom wit. D podczas rzutów choroby, a wysoki poziom związany był z niską aktywnością choroby. Można zatem stwierdzić, że suplementacja witaminą D może być kierowana dla osób z rzutowo-remisyjną postacią SM, ale nawet pacjenci z postacią postępującą mogą zauważać korzyści jej stosowania(17).

Witamina B12

Witamina B12 jest potrzebna do prawidłowego działania układu nerwowego(1). Niektóre obserwacje nad poziomem witaminy B12 u pacjentów z SM sugerują jej mniejsze stężenie w porównaniu do zdrowej populacji. Zwykle jednak poziom ten u pacjentów z SM jest prawidłowy. W związku z tym suplementacja jest uzasadniona wyłącznie wśród chorych z niedoborem tej witaminy. Nie ma podstaw do suplementacji u chorych z prawidłowym stężeniem witaminy B121(8).

Magnez

Niedobory tego pierwiastka wiążą się między innymi z nieprzyjemnymi skurczami mięśni, zmęczeniem, bólami stawów, mrowieniem w kończynach, zawrotami głowy, brakiem koncentracji, zmiennością nastroju, czy osłabieniem układu odpornościowego. Są to jednocześnie objawy stwardnienia rozsianego, w związku z tym często zaleca się suplementację magnezu w przypadku tej choroby(19). Nie ma wielu badań, które potwierdzają korzystny wpływ uzupełniania diety w magnez, jednak w 2000 roku Wade i Rossier opisali pozytywne efekty terapii magnezem w spastyczności i zakresie ruchu w stawach kolanowych oraz biodrowych(20).

The National Multiple Sclerosis Society w swojej broszurze „Vitamins, Minerale & Herbs in MS” pisze, że wszystkie suplementy diety należy konsultować z lekarzem. Ostrzega również, że nie zawsze więcej znaczy lepiej i o ile małe dawki suplementów mogą być korzystne dla pacjenta, to większe dawki mogą okazać się niebezpieczne. Podkreśla także fakt, że większość suplementów nie jest przebadanych i że efekty ich przyjmowania w SM nie są do końca znane. Choroba ta wiąże się bowiem z nieoczekiwanym pojawianiem się i ustępowaniem objawów, przez co ciężko jest stwierdzić, czy objawy te mają jakiś związek z przyjmowaniem suplementów diety, czy też nie. Ważne jest zatem odpowiednie spożycie witamin i minerałów w ciągu dnia i najlepiej osiągnąć to przez produkty naturalne takie jak owoce i warzywa(18).

Masaż

Masaż klasyczny w przypadku stwardnienia rozsianego jest wciąż przyczyną sporów wśród specjalistów zajmujących się tą chorobą. Część z nich wyklucza wykonywanie tego zabiegu u chorych, natomiast druga część go zaleca. Celem masażu w SM jest przeciwdziałanie spastyczności poprzez rozluźnienie mięśni i wzrost zakresu ruchu, a także poprawa krążenia zarówno w żyłach powierzchownych jak i głębokich. U pacjentów z dużą niepełnosprawnością zapobiega tym samym powstawaniu odleżyn. Masaż powoduje także zrelaksowanie całego organizmu, redukuje stres i zmęczenie oraz ma działanie przeciwbólowe(21,22).

Badania wpływu masażu na stwardnienie rozsiane są nieliczne i wykonywane na niewielkiej liczbie pacjentów. W 1998 roku badanie Hernandez-Reif i wsp.23 na niewielkiej liczbie chorych wykazało, że masaż obniża niepokój, polepsza nastrój, zwiększa poczucie własnej wartości i poprawia wygląd ciała. W 2003 roku SievNer i wsp.24 wykazali na grupie 53 pacjentów skuteczność refleksologii w zmniejszeniu spastyczności, parestezji i problemów funkcji pęcherza moczowego. W 1999 roku Fladenkrais(25) dostrzegł pozytywny wpływ w obniżeniu stresu i niepokoju, ale nie zauważył poprawy w aspekcie fizycznym chorych. Premkumar(26,27) natomiast, zanotował pozytywny wpływ masażu aromaterapeutycznego na poprawę snu, mobilności i ogólnego samopoczucia. W badaniach pilotażowych opublikowanych w 2016 roku Backus(28) wskazał na możliwości pozytywnego wpływu masażu na zmęczenie i ból u pacjentów ze stwardnieniem rozsianym. W badaniach Schroedera i wsp.29 z 2014 roku zwrócono między innymi uwagę na postrzeganie poprawy ogólnego stanu zdrowia, wyrażonej w pisemnych uwagach badanych pacjentów, jako pozytywny efekt terapii masażem u pacjentów z SM.

Oprócz tych pozytywnych aspektów masażu mogą wynikać również negatywne. Pacjenci z SM są wrażliwi na zmiany temperatury, a szczególnie na jej wzrost. Ciepło jest źle tolerowane przez chorych, dlatego nie należy doprowadzać do przegrzewania organizmu. Masaż nie tylko podwyższa temperaturę tkanek poddanych masażowi, ale i całego organizmu, dlatego należy stosować go z ostrożnością. Werner(30 )w Massage Today w 2002 zaleca zaprzestanie masażu w czasie zaostrzenia choroby, zaś Ben Benjamin(31) w 2001 odradza zabiegi masażu również w stanie podostrym z uwagi na możliwość wywołania bolesnych i niekontrolowanych skurczów mięśni(26). Co więcej pacjenci z SM często narażeni są na osteoporozę, która stanowi względne przeciwwskazanie do wykonania zabiegu masażu.

Krioterapia

Krioterapia, nazywana inaczej „leczeniem zimnem”, jest zabiegiem polegającym na obniżeniu temperatury skóry i tkanek podskórnych w wybranej okolicy ciała lub w całym ustroju. Krioterapię dzieli się zatem na miejscową i ogólnoustrojową. W Polsce krioterapię ogólnoustrojową stosuje się od 1989 roku, a do zabiegu kwalifikuje pacjenta lekarz po uwzględnieniu wszystkich wskazań i przeciwwskazań leczenia zimnem u danego chorego. Zabieg polega na krótkim 2-3 minutowym ochładzaniu całego organizmu lub okolicy ciała temperaturą między -110, a -160o Celsjusza. Bezpośrednio po każdym zabiegu pacjenci są poddawani obowiązkowej kinezyterapii. Stwardnienie rozsiane jest jednym ze wskazań do krioterapii. Krioterapia obniża napięcie mięśniowe poprzez zmniejszenie przewodnictwa nerwowego oraz działa przeciwbólowo dzięki podwyższeniu progu bólu zmniejszając reaktywność obwodowych zakończeń czuciowo-nerwowych. Działa jednocześnie przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo, powoduje wtórny wzrost siły mięśniowej. Zabiegi ogólnoustrojowe dodatkowo dają efekt odpornościowy i hormonalny, poprawiają nastrój, relaksują oraz zmniejszają problemy ze snem(32).

Elżbieta Miller w swoich badaniach zajęła się efektem ogólnoustrojowej krioterapii na stres oksydacyjny w stwardnieniu rozsianym. Stres oksydacyjny jest to stan braku rów- nowagi pomiędzy procesami oksyda- cyjnymi, w wyniku których powstają reaktywne formy tlenu (RFT), a pro- cesami antyoksydacyjnymi, które je neutralizują. RFT powstają w organizmie na skutek działania czynników zewnętrznych takich jak np. promieniowanie UV oraz podczas obronnych reakcji układu immunologicznego. Mogą przyczyniać się do uszkadzania komórek i tkanek lub zaburzyć ich prawidłowe funkcjonowanie oraz prowadzić do procesów neurodegeneracyjnych(33). W badaniach wykazano, że osoby z SM mają niższe możliwości antyoksydacyjne organizmu, a co za tym idzie wyższe stężenie RFT. W tych samych badaniach dowiedziono, że zabiegi krioterapii ogólnej połączone z umiarkowanymi ćwiczeniami przyczyniają się do wzrostu obrony antyoksydacyjnej organizmu. Badania te pokazały też, że leczenie zimnem nie tylko redukuje objawy choroby ale i przyczynia się do wolniejszego rozwoju choroby, dzięki hamowaniu procesów neurodegeneracyjnych(34). W innych badaniach Miller i wsp.35 z 2016 roku, wskazano na pozytywny wpływ kriostymulacji na możliwości funkcjonalne oraz objawy zmęczenia u pacjentów chorujących na stwardnienie rozsiane.

Do innych bardziej ciekawych lub kontrowersyjnych metod uzupełniających leczenie SM należą: Konopie Indyjskie (Marihuana) oraz usuwanie wypełnień amalgamatowych z zębów.

Konopie Indyjskie (Marihuana)

Terapia kanabinoidami (konopiami indyjskimi) to jedna z najbardziej kontrowersyjnych metod leczenia SM ze względu na efekty uboczne działania oraz aspekty prawne, bowiem w wielu krajach (również w Polsce) środki te są zakazane. Konopie indyjskie można przyjmować doustnie lub palić(1). W badaniach ponad 80% badanych stosujących marihuanę odczuwało poprawę w zakresie spastyczności, drżenia, bólu, depresji, lęku i parestezji. W badaniach z roku 2007 wykazano, że konopie indyjskie są skuteczne w leczeniu bólu związanego z SM(36). W badaniach opublikowanych w 2016 r. wskazano na najczęstszą przyczynę dla której pacjenci sięgają po terapię kanabinoidami. Były to: sen (86%), ból (75%), lęk (73%) i spastyczność (68%)(37).

W 2008 roku London School of Medicine odkryło, że marihuana medyczna jest w stanie nawet spowolnić postęp neurodegeneracji. W badaniach przeprowadzonym na 400 pacjentach odnotowano niemal dwukrotnie większą poprawę w zakresie sztywności wśród stosujących doustną terapię konopiami w porównaniu z placebo. Zauważono również poprawę w bólu, skurczach mięśni i jakości snu(36). Do najczęstszych działań niepożądanych zgłaszano zakażenia dróg moczowych, zawroty głowy, suchość w ustach i ból głowy. Badania wykazywały, że pacjenci którzy palili marihuanę wypadali gorzej w porównaniu do niepalących w testach poznawczych oraz w zadaniach związanych z pamięcią. W 2011 roku opublikowano wyniki przeprowadzonej analizy Uniwersytetu w Toronto, który badał pacjentów z SM, 12 godzin po ostatnim użyciu marihuany. Na ich podstawie stwierdzono, że pacjenci ci osiągają znacznie gorsze wyniki w szybkości przetwarzania informacji, pamięci operacyjnej, funkcji wykonawczych i innych funkcji poznawczych(38). Oprócz powyższego, marihuana może powodować nudności, wymioty, sedację, a także zaburzenia w zakresie widzenia i koordynacji(1). Niebezpiecznym efektem ubocznym może być uzależnienie od marihuany.

Usuwanie wypełnień amalgamatowych z zębów

W skład wypełnień amalgamatowych wchodzą rtęć, srebro, miedź cynk i cyna. Uważa się, że rtęć uwalniania z plomb dentystycznych może powodować uszkodzenie układu immunologicznego i nerwowego. Stężenia rtęci w tkance mózgowej chorych na SM są większe niż w ogólnej populacji. Istnienie przekonanie, że SM może być wywołane przez reakcje alergiczne właśnie na rtęć, dlatego niektórzy usuwają wypełnienia amalgamatowe, jako jedno z jej źródeł. Nie ma badań dotyczących tego zagadnienia jednak istnieją doniesienia o chorych na SM, którzy odnieśli korzyści z usunięcia takich wypełnień z zębów. Mimo to nie jest to zalecane przez wiele organizacji leczenie SM.

 

PODSUMOWANIE

Metody alternatywne i komplementarne uważane są przez wielu specjalistów medycyny za kontrowersyjną dziedzinę leczenia. Często nie uwzględniają takich metod jako uzupełnienie leczenia podstawowego lub wręcz zajmują negatywne stanowisko w tej sprawie. Mimo to, w ostatnich latach zauważa się wzrost zainteresowania takimi metodami. Dotyczy to szczególnie osób chorujacych na przewlekłe, postępujące choroby, którym medycyna konwencjonalna wciąż nie potrafi sprostać. W dziedzinie neurologii, osoby chore na stwardnienie rozsiane należą do grupy, które najczęściej korzystają z CAM(9). Badania Loraschi z 2016 roku wskazują na stosowanie CAM u 42,5 % chorych na SM(39).

Nie jest do końca jasne, dlaczego w dobie rozwijającej się medycyny CAM odgrywa tak dużą rolę. Wydaje się, że pacjenci szukają w osobach praktykujących metody alternatywne poświęcenia im czasu, rozmowy, dotyku i optymizmu, które nie są tak częste wśród lekarzy(40). Ponadto istnieje powszechna opinia o tym, że metody alternatywne są bezpieczne i nawet jeśli nie pomogą, to na pewno nie zaszkodzą. Opinia ta opiera się jednak bardziej na przekonaniach, niż na rzeczywistych badaniach przeprowadzanych w celu efektywności metod CAM(41). Z badań przeprowadzonych przez Schwarz i wsp.42 wśród pacjentów uzupełniających terapię metodami konwencjonalnymi wynika, że więcej osób (44%) zauważa pozytywne efekty leczenia w porównaniu z pacjentami korzystającymi tylko z metod konwencjonalnej medycyny (38%), co daje istotną różnicę statystyczną (p < 0,05)(42). Badania Eisenberga z 1997 roku pokazały, że średnio 40% populacji Amerykanów sięga po metody niekonwencjonalne(2). Z innych badań wynika, że wśród osób chorych na stwardnienie rozsiane ponad 50% chorych korzysta z CAM, a niekiedy wynik ten sięga nawet 70%(1,9). Zatem osoby chore na SM zdecydowanie częściej korzystają z CAM niż osoby populacji ogólnej. Jednocześnie prawie wszyscy chorzy na SM stosujący medycynę niekonwencjonalną, łączą ją razem z medycyną konwencjonalną i pozostają pod opieką lekarzy, traktując CAM jako terapię komplementarną, a nie alternatywną(1,9,11).

 

Piśmiennictwo / References

1. Polman Ch.H., Thompson A.J., Jock M. T., Bowling A.C., Noseworthy J.H. Terapia niekonwencjonalna SM. [W:] Polman Ch.H., Thompson A.J., Murray T. Stwardnienie rozsiane. Wydanie I. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2011: 123-183.

2. Qureshi N.A., Al-Bedah A.M. Mood disorders and complementary and alternative medicine: a literature review. Neuropsychiatr Dis Treat 2013; 9: 639-658.

3. Apel A., Greim B., Zettl U.K. Complementary and alternative medicine and coping in neuroimmunological diseases. J Neurol 2007; 254(2): 112-115.

4. Salamonsen A. Use of complementary and alternative medicine in patients with canceror multiple sclerosis: possible public health implications. Eur J Public Health 2016; 26(2): 225-229.

5.Fischer F.H., Lewith G., Witt C.M., Linde K., von Ammon K., Cardini F., i wsp. High preva- lence but limited evidence in complementary and alternative medicine: guidelines for fu- ture research. BMC Complement Altern Med 2014; 14: 46.

6.Apel A., Greim B., Zettl U.K. How frequently do patients with multiple sclerosis use com- plementary and alternative medicine? Complement Ther Med 2005; 13: 258-263.

7.Skovgaard L. Use and users of complementary and alternative medicine among people with multiple sclerosis in Denmark. Dan Med J 2016; 63(1): B5159.

8.MS Society: Complementary and alternative medicine, MS Essentials For people living with MS. 2012(05): 1-4.

9.Fryze W. Medycyna alternatywna i komplementarna w leczeniu stwardnienia rozsianego. [W:] Potemkowski A. (red.). Psychologiczne aspekty stwardnienia rozsianego. Wydanie I. Termedia Wydawnictwa Medyczne. Poznań 2010: 125-131.

10.Skovgaard L., Nicolajsen P.H., Pedersen E., Kant M., Fredrikson S., Verhoef M., i wsp. Differences between users and non-users of complementary and alternative medicine among people with multiple sclerosis in Denmark: A comparison of descriptive characteristics. Scand J Public Health 2013; 41(5): 492-499.

11.Fryze W., Mirowska-Guzel D, Wiszniewska M, Darda-Ledzion L, Członkowski A, Człon- kowska A. Alternative methods of treatment used by multiple sclerosis patients in Poland. Neurol Neurochir Pol 2006; 40(5): 386- 390.

12.Kubicka-Baczyk K., Labuz-Roszak B., Pier- zchala K., Adamczyk-Sowa M., Machowska-Majchrzak A. Calcium-phosphate metabolism in patients with multiple sclerosis, J Endocrinol Invest 2015; 38(6): 635-642.

13.Harbige L.S., Sharief M.K. Polyunsaturated fatty acids in the pathogenesis and treatment of multiple sclerosis. Br J Nutr 2007; 98(Suppl. 1): S46-S53

14.Shinto L., Marracci G., Mohr D.C., Bumgarner L., Murchison C., Senders A., i wsp. Omega-3 Fatty Acids for Depression in Multiple Sclerosis: A Randomized Pilot Study. PLoS One 2016; 11(1): e0147195.

15.Riccio P., Rossano R. Nutrition facts in multiple sclerosis. ASN Neuro 2015; 7(1): 1-20.

16.Leong E.M., Semple S.J., Angley M., Siebert W., Petkov J., McKinnon R.A. Complementary and alternative medicines and dietary interventions in multiple sclerosis: What is being used in South Australia and why? Com- plement Ther Med 2009; 17: 216-223.

17. Myhr K.M. Vitamin D treatment in multiple sclerosis. J Neurol Sci. 2009; 286(1-2): 104- 108.

18. Bowling A., Stewart T. Vitamins, Minerals & Herbs in MS. National Multiple Sclerosis So- ciety. 2011: 5-18.

19. Peszko B. Właściwe odżywianie [W:] Peszko B. (red.). Powrót do życia, czyli o stwardnieniu rozsianym i chorobach nowotworowych inaczej. Wydawnictwo KOS. Warszawa 2010: 58-66.

20. Rossier P., S. van Erven, Wade D.T. The effect of magnesium oral therapy on spasticity in patient with multiple sclerosis. Eur J Neurol 2000, 7(6): 741-744.

21. Finch P., Becker P. Changes in the self-efficacy of multiple sclerosis clients following massage therapy. J Bodyw Mov Ther 2007; 11: 267-272.

22. Finch P., Bessonnette S. A pragmatic investigation into the effects of massage therapy on the self-efficacy of multiple sclerosis clients. J Bodyw Mov Ther 2014; 18: 11-16.

23. Hernandez-Reif M., Field T., Field T., Theakston H. Multiple sclerosis patients benefit from massage therapy. J Bodyw Mov Ther 1998; 2(3): 168-174.

24. Siev-Ner I., Gamus D., Lerner-Geva L., Achi- ron A. Reflexology treatment relieves symptoms of multiple sclerosis: a randomized controlled study. Mult Scler 2003; 9(4): 356- 361.

25. Bowling A. Alternative Medicine and Multiple Sclerosis. N.Y. Demos. New York 2001: 98.

26. Vanderbilt S. Alternative Therapies and Multiple Sclerosis. Searching for Comfort. Bodywork & Massage Professionals, 2004 August/September. [Pobrano z: https://www. massagetherapy.com/articles/alternative -therapies-and-multiplesclerosis. Dostęp: April 3, 2004].

27. Premkumar K. Pathology A to Z: A Hand- book for Massage Therapists. Third Edition. Lippincot Williams & Wilkins. Philadelphia 2010: 384

28. Backus D., Manella C., Bender A., Sweatman M. Impact of Massage Therapy on Fatigue, Pain, and Spasticity in People with Multiple Sclerosis: a Pilot Study. Int J Ther Massage Bodywork 2016; 9(4): 4-13.

29. Schroeder B., Doig J., Premkumar K. The ef- fects of massage therapy on multiple sclerosis patients’ quality of life and leg function. Evid Based Complement Alternat Med 2014; 2014: 640916.

30. Werner R. Working with Multiple Sclerosis Patients. Massage Today. [Pobrano z: www. massagetoday.com/archives/2002/03/15. html. Dostęp: April 3, 2004].

31. Benjamin B. Multiple Sclerosis. [Pobrano z: www.amtamassage.org/journal/ben2_ fall01.html. Dostęp: April 4, 2004].

32. Sieroń A., Pasek J., Mucha R. Krioterapia w rehabilitacji. Rehabil Prakt 2007; 3: 34-37.

33. Kulbacka J., Saczko J., Chwiłkowska A. Stres oksydacyjny w procesach uszkodzenia komórek. Pol Merkuriusz Lek 2009; 27(157): 44-47.

34. Miller E., Mrowiska M., Malinowska K., Zołyński K., Kedziora J. Effects of the wholebody cryotherapy on a total antioxidative status and activities of some antioxidative enzymem in blood of patients with multiple sclerosis – preliminary study. J Med Invest 2010; 57(1-2): 168-173.

35. Miller E., Kostka J., Włodarczyk T., Dugué B. Whole-body cryostimulation (cryotherapy) provides benefits for fatigue and functional status in multiple sclerosis patients. A case-control study. Acta Neurol Scand 2016; 134(6): 420-426.

36. Holdcroft A., Cannabinoids - from plant to patient. 5 April 2001, London, UK. IDrugs 2001; 4(7): 773-775.

37. Banwell E., Pavisian B., Lee L., Feinstein A. Attitudes to cannabis and patterns of use among Canadians with multiple sclerosis, Mult Scler Relat Disord 2016; 10: 123-126.

38. Honarmand K., Tierney M.C., O’Connor P., Feinstein A. Effects of cannabis on cognitive function in patients with multiple sclerosis. Neurology 2011; 76(13): 1153-1160.

39. Loraschi A., Bellantonio P., Bortolon F., Capra R., Cavalla P., Costantino G., i wsp. Use of herbal remedies by multiple sclerosis patients: a nationwide survey in Italy. Neurol Sci 2016; 37(4): 613-622.

40. Straus S.E. Herbal medicines – what is in the bottle? N Engl J Med 2002; 347(25): 1997- 1998.

41. Editorial comment. Herbal medicines – Prim- us non nocere. Lancet Neurol 2003; 2(2): 67.

42. Schwarz S., Knorr C., Geiger H., Flachenecker P. Complementaary and alternative medicine for multiple sclerosis. Multiple Sclerosis,

2008, 14(8): 1113-1119.